Autor: Jacek Dukaj
Tytuł: Xavras Wyżryn i inne fikcje narodowe
Wydawnictwo: Wydawnictwo Literackie
Data wydania: 2009
Liczba stron: 232 ISBN: 978-83-08-04382-0

W zbiór opowiadań Xavras Wyżryn i inne fikcje narodowe Jacka Dukaja wchodzą cztery teksty. Niemniej prym wiedzie jeden, zarówno pod względem objętości jak i przekazu. Xavras Wyżryn.

Tekst jest historią alternatywną. Po przegranej wojnie w 1920 roku Polska pozostaje częścią ZSRR, Republiką Nadwiślańską. Rosjanie chcą całkowicie zniszczyć w Polakach poczucie ich przynależności narodowej. Akcja rozgrywa się w 1996 roku. Wówczas tytułowy niezwykle skuteczny w działaniu pułkownik, zwany także "Nieuchwytnym", rozpoczyna rajd na Moskwę. Chce zadać Sowietom ostateczny cios z pomocą broni atomowej. Towarzyszy mu próbujący zrozumieć motywy jego działania amerykański dziennikarz.

Xavras Wyżryn to obszerne rozważanie na temat patriotyzmu i etycznych granic walki o niepodległość. Wyżryn to z jednej strony zdeterminowany, zdolny do najwyższego poświęcenia bohater narodowy. Z drugiej jednak ekstremista, a może nawet terrorysta, człowiek bez najmniejszych skrupułów potrafiący niszczyć i zabijać. Ale w konkretnym celu - odzyskania wolności. Takim postawieniem sprawy Dukaj budzi w czytelniku mnóstwo pytań - co ty byś zrobił na miejscu Xavrasa? Czy walka o własne państwo usprawiedliwia stosowanie skrajnej przemocy? Czy istnieje granica, za którą bitwa o ideały staje się bezpodstawną rzezią? Autor nie daje odpowiedzi, raczej pobudza do przemyśleń. Narracja prowadzona jest z perspektywy osoby trzeciej, znającej realia, ale nie osobiście niezaangażowanej. I to pomaga.

Dukaj pisał Xavrasa w czasie wojny w Czeczenii w 1996 roku. Można przez to odczytywać opowiadanie bardzo prosto - wówczas nawet niemoralne działania słabszego kraju w starciu z potęgą dało się wytłumaczyć. Jednak dzisiaj, dwadzieścia lat później, w sytuacji, w jakiej znalazł się świat i Polska (piszę ten tekst w chwili batalii o imię i pamięć tzw. Żołnierzy Wyklętych, których postępowanie wzbudza czasem mocno ambiwalentne odczucia) ten osąd już taki klarowny być nie musi. Do czego innego bowiem prowadzi bezgraniczne zatracanie się w walce o narodowość jak nie do podszytego ksenofobią hurapatriotyzmu? Chwała Dukajowi za wciąż aktualne przesłanie.

W skład zbioru wchodzą jeszcze trzy teksty. Sprawa Rudryka Z. pokazuje, jak trudna i niejednoznaczna jest ocena odpowiedzialności za poczynione zbrodnie. Przyjaciel prawdy to poniekąd filozoficzna rozprawa o tym, jak przez "szkiełko i oko" postrzega się "wiarę i czucie". Natomiast Gotyk to osobliwa historia zamachu na życie cara, z której przebija przekonanie o obecności zła nawet a najszlachetniejszych czynach.

Jak widać zatem wszystkie opowiadania umieszczone w zbiorze są ideologicznie powiązane. Jednak to głównie dla Xavrasa Wyżryna warto sięgnąć po książkę Dukaja.

© 2016 Michał 'Veron' Tusz