No dobra, zacznijmy od kontrowersyjnej kwestii a mianowicie że będę omawiał temat w oparciu o Anglo-Saską klasyfikację tłumaczoną na Polski. Zanim ktoś mi zarzuci brak patriotyzmu pragnę zauważyć że Polska klasyfikacja powstała w czasach kiedy klaryfikacja ledwo co istniała, w skutek czego zawiera ona poważne błędy które uniemożliwiły by mi sprawne omówienie tematu, tym bardziej że klasyfikacja gatunku w ostatnim czasie się mocno rozbudowała. Oczywiście dla przejrzystości podkreślę jaki jest Polski odpowiednik gdy takowy będzie.
Zacznijmy od tego czym jest Fikcja. Fikcja to elementy które nie istnieją w rzeczywistości, jednak mimo powszechności tego elementu w literaturze do tego stopnia że jako gatunek klasyfikuje się brak takowej (dokument i non-fiction), to jednak prawie zawsze sprowadza się to do tylko i wyłącznie trzech elementów: Fikcyjnych Miejsc, Osób, bądź Wydarzeń. Wyjątków jest niewiele i w większości zawarte są one w jednym zwanym Fikcją Spekulacją (zwaną w Polsce Fantastyką) która jak sama nazwa wskazuje zajmuje się szeroko zakrojonymi wywodami, czyli spekulacją. Tradycyjnie wyróżnia się trzy gatunki Fikcji Spekulatywnej: Horror, Science Fiction i Fantasy, czyli Groza, Fikcja Naukowa i Fantastka (w tym ostatnim przypadku widać już problem z Polską klasyfikacją, gdzie gatunki nazywa się: Grozą, Fantastyką Naukową i Fantastykę Fantastyczną.. ok żartuję.. po Angielsku Fantasy). W ostatnich latach pojawiły się jednak trzy zupełnie nowe gatunki tj.: Science Fantasy, Future Fantasy i Magical Realism czyli po naszemu: Fantastyka Naukowa, Fantastyka Futurystyczna i Magiczny Realizm (polskiej klasyfikacji brak).
Mówię o tym bowiem do poprawnego zdefiniowania Science Fiction wymaganie jest zrozumienie czym jest Fantastyka, a w konsekwencji czym nie jest Fikcja Naukowa. Skoro już to zrobię to od razu omówię całą resztę:
- Horror - Spekulacja o naturze strachu przed nieznanym, w przeciwieństwie do Thrillera źródło zagrożenia jest paranormalne (strach przed zagrożeniem bezpośrednim określa się w języku Angielskim Terrorem).
- Science Fiction - Spekulacja o możliwym rozwoju nauki. O tym więcej wkrótce.
- (Klasyczne) Fantasy - Spekulacja o zachwycie nad nieznanym. W pewnym sensie jest to przeciwieństwo Horroru. Gatunek koncentruje się na niemożliwym, niesamowitym i niezwykłym. Choć jest to forma fikcji to tylko ona nie ma żadnych ograniczeń co do prawdopodobieństwa, które wszędzie indziej jest domyślny wymogiem. Główne podgatunki to High Fantasy (dużo magii), Low Fantasy (mało magii) i Dark Fantasy (stylizacja horroru ale nie straszna).
- Science Fantasy - Formalnie odmiana Fantastyki, ze względu na swoją obszerność wymieniana często osobno. Fantastyka Naukowa stosuje stylizację SF ale wyjaśnienie działania i sensu technologii jest niewymagane. Dopuszcza się też istnienie paranormalnego na równi z pseudo-naukowym.
- Future Fantasy - Formalnie odmiana Fantastyki Naukowej, ze względu na swoją obszerność wymieniana często osobno, a dawniej błędnie uznawana za SF. Ten gatunek obejmuje Retro-Futuryzm, czyli zdezaktualizowane wizje przyszłości, jak: Steampunk, Dieselpunk czy Atompunk (w pewnym stopniu również Klasyczny Cyberpunk i Technoir). Oraz Space Operę, Mecha Operę, Superbohaterów i Galaktyczny Romans, czyli przygoda i romanse w fikcyjnej przyszłości.
- Magical Realism - Czyli gatunek w którym element nadprzyrodzony istnieje w poza nim całkowicie realistycznym świecie. Podgatunki: Urban i Rular Fantasy.
Przyjdźmy jednak do samych Er historii Science Fiction:
* Era Proto-SF Okres rozciąga się od powstania pierwszego utworu SF (chociaż formalnie podobnie jak w przypadku horroru oba gatunki wyróżniono z Powieści Gotyckiej znacznie później) w XIX wieku do Początku tzw. Ery Pulp-SF w latach 20'tych XX wieku. Wybitni twórcy to:
- Mary Shelley - Twórczyni Frankensteina, z roku 1818'ego uważanego za pierwszy utwór z gatunku w historii (choć są tacy co wskazuję elementy gatunku w utworach dawniejszych). Utwór ten uchodzi również za klasykę horroru jednak w czasach pani Shelly rozważania o możliwości wykrzesania i transplantacji z pominięciem immunologii były uważane za prawdopodobne.
- Jules Verne - Pierwszy pełnoprawny twórca Hard SF pomimo funkcjonowania w drugiej połowie XIX wieku. Gdy inni za jego czasów pisali o Kanałach na Marsie i Marsjanach, Verne w szeregu swoich książek przygodowych przewidział wiele autentycznych technologii jak np. Łudź Podwodną, czy Podróż na Księżyc. Jest to twórca tak wpływowy że na bazie jego utworów powstał cały gatunek Fantastyki zwany Steampunkiem.
- H. G. Wells - Działalność tego autora przypada na pierwszą połowę XX wieku, ale wciąż się zalicza go do autorów klasycznych. Jest on autorem konceptów takich jak Niewidzialny Człowiek, Podrożę w Czasie czy Inwazja Kosmitów, Genetycznej Hybrydy a także pierwszego pełnoprawnego Wielkiego Robota.
* Era Pulp-SF - Okres w latach 20-30'h kiedy to z powodu popularyzacji tematyki SF w Pulpowych Czasopismach nastąpiło totalne zeszmacanie się gatunku, z drugiej stony jednak dzięki powszechnej dostępności do utworów tego typu nastąpił znaczny wzrost popularności literatury tego typu. W filmie odpowiednikiem tejże są filmy klasy B pokroju "Plan 9 from Outer Space" które utrzymały się do lat 60'tych, choć niektóre produkcje jak np. Flash Gordon czy John Carter potrafiły jeszcze się pojawić lata później.
- H. P. Lovecraft - Mistrz horroru i żart jeśli chodzi o poziom naukowy. To w zasadzie jedyny autor wart odnotowania.
* Złota Era SF - Okres pomiędzy 40-50. Zasługa za uratowanie gatunku przynależy się Hugo Gernsbackowi (temu od nagrody Hugo) który będąc wydawcą jednego z pulpowych czasopism postawił wobec publikacji na jego łamach wysokie standardy co do naukowości publikacji. Okazało się to strzałem w dziesiątkę który anihilował konkurencję i de facto przyczynił się do zdefiniowania Hard SF, czyli utworów z gatunku faktycznie przestrzegających wymogów naukowych, gdzy wcześniej było to tylko dobrowolne. W tym okresie dzięki popytowi pojawiło się kilka legend gatunku, m. in.:
- Isaac Asimov - Należący do tzw. "Wielkiej Trójki". Pisał utwory z dziedziny wczesnej robotyki z których jest szczególnie znany. Był on jednak też autorem pierwszej Neo Space Opery, czyli serii tego typu która mimo fantastycznego scenariusza zawierała sporą ilość analizy naukowej na temat przyczyn rozwoju i upadku gwiezdnych Imperiów.
- Robert A. Heinlein - Należący do tzw. "Wielkiej Trójki". Specjalizujący się w tematyce kosmicznej. Najbardziej znany z Starship Troopers (książka nie film), która była jednym z pierwszych serii które zaprezentowały ideę Pancerza Wspomaganego.
- Arthur C. Clarke - Należący do tzw. "Wielkiej Trójki". Specjalizujący się w tematyce kosmicznej. Znany jako autor Odysei Kosmicznej (książka nie film). Film przy którego produkcji współpracował był jednym z pierwszych wysokobudżetowych produkcji tego typu.
- Philip K. Dick - Kolejna legenda znana szczególnie z "Do Androids Dream of Electric Sheep?" 1968 będącego protoplastą Biopanku (zaliczanego do rodziny Cyberpunku). Jego adaptacją filmową jest Blade Runner.
* Nowa Fala SF - To okres przypadający na lata 60-70't w których to de facto spopularyzowało się Soft SF, jest to odmiana gatunku która kładzie większy nacisk na nauki humanistyczne z podgatunkami takimi jak Political czy Historical Fiction. Oczywiście tego typu utwory istniały znacznie wcześniej, ale dopiero w tyk okresie wzięli się za nie autorzy Hard SF. Dzięki rozszerzeniu tematyki o relacje człowieka i maszyny utwory te mogły trafić do szerszej grupy odbiorców, stąd też mamy zarówno poważniejsze adaptacje, jak i rozpowszechnienie się elementów tego typu w kinematografii jako takiej np. premiera Star Trek'a.
- Wszyscy z poprzedniej grupy.
- Stanisław Lem - Jeden z nielicznych szeroko znanych Polskich pisarzy SF. Jego utwory również doczekały się ekranizacji, np. Solaris.
* Era Cyfrowa SF - Choć elementy tego typu pojawiały się w literaturze wcześniej (patrz: Asimov i Dick) to od lat 80'tych znaczenie cybernetyki gwałtownie zyskuje na znaczeniu doprowadzając do zapaści popularności opowieści o tematyce kosmicznej. Które dzięki popularności Gwiezdnych Wojen zaczęły ulegać pauperyzacji. Autorzy którzy nie potrafili dostosować się do tej tematyki zaczęli wykruszać się z rynku. Okres ten trwa de fact do dziś, z klasycznym dystopijnym Cyberpunkiem w latach 80-90't, a od milenium z powodu polepszenia się przeciętnego poziomu życia jego następcą w postaci nieco bardziej optymistycznego Neo-Cyberpunku.
- William Gibson - Uważany za ojca Cyberpunku dzięki utworowi Neuromancer, który spopularyzował tematykę.
W ostatniej dekadzie nastąpiły spore przemiany z rosnącym oporem w stosunku do nienaukowych utworów zaliczanych dotychczas do SF, szczególnie w związku z rosnącą ilością hybryd SF i Fantastyki. Stąd też wyłączono je do osobnych gatunków o czym wspomniałem już wcześniej. Tu informuję jedynie kiedy to miało miejsce.
